VÂNİ MEHMED EFENDİ

VÂNİ MEHMED EFENDİ Aslen Van'ın Hoşap (Güzelsu) kasabasından olan Kutbul Vânî Mehmet Efendi’nin Bursa Kestel’de bulunan kabrini uzun zamandır ziyaret etmek istiyorduk. Manisa Vakfı Başkanımız Ercan Oğuz ile Çanakkale’den İstanbul’a dönüş yolunda Bursa Kestel’e uğrayarak bu zatın kabrini ziyaret etme fırsatı bulduk. Kabri kendi adına yaptırdığı caminin içinde bulunmaktadır. Birçok vazife alıp güzel işlere imza atan Vânî Mehmet Efendi’ye Vânî denmesinin sebebi aslen Van'lı olmasından dolayıdır. İstanbul’da Boğaziçi’ndeki Vaniköy semti de adını Vânî Mehmet Efendi'den almıştır. Şiirlerinde Vânî mahlasını kullanan mutasavvıf şairin tam adı Vânî Muhammed b. Bistam b. Rüstem b. Halil el-Hüseynî el-Hoşâbî ‘dir ve “Vânî”, “Vanî Efendi”, “Vanî Mehmed Efendi” olarak tanınmaktadır. Vânî Mehmet Efendi’nin 17. yüzyılda yaşadığı bilinmektedir. Vâni Mehmet Efendi ilk eğitimini Van'da görmüştür. Doğunun belli başlı ilim merkezlerini dolaşmı, Gence, Karabağ ve Tebriz gibi bazı beldelerde ilim tahsil etmiştir. Daha çok tefsir, hadis, fıkıh ve tarih bilgileri üzerinde çalışmalar yapan Vâni Mehmet Efendi, edebiyat ve belagat alanında yükselmiştir. İlmi çalışmalarına devam ettiği Erzurum’da bilgisi ve hitabetiyle, herkesin, özellikle de Erzurum Beylerbeyi Köprülüzade Fazıl Ahmet Paşa'nın hayranlığını kazanmıştır. Hayatındaki dönüm noktası da bu andan sonra olmuştur. Fazıl Ahmet Paşa İstanbul'a çağrılıp, sadrazam tayin edildikten sonra hayran kaldığı Vâni Mehmet Efendi'yi de İstanbul'a davet ederek dönemin Padişahı IV. Mehmet'e onu tanıtmıştır. Bu vesileyle saraya giren Vâni Mehmet Efendi, kısa süre içinde Padişah’a kendisini sevdirmesini bilmiştir. Zaman içinde Vâni Mehmet Efendi'nin namı İstanbul'da herkes tarafından duyulmaya başlanmıştır. Padişah’ın sevgisini kazanan Vâni Mehmet Efendi, sarayda Padişaha vaaz etmeye başlamış. II. Mustafa Han'ın da hocalığını yapmış bir süre sonra IV. Mehmet zamanında “Hünkar Şeyhi” unvanıyla sarayda büyük nüfus elde etmiştir. Büyük bir din ve devlet adamı olan Vâni Mehmet Efendi Peygamber Efendimizin soyundan gelen iyi bir seyyiddir. Vâni Mehmet Efendi yeni camide ilk kürsü vaizliği yapmış ve bu dönemde kürsi vaizi olarak çok büyük şöhret kazanmıştır. Padişah, ona cizye ve gümrük muhasebelerinden iki bin akçe tayin ettirdiği gibi, Bursa’daki Kestel Kalesi ve çevresindeki pek çok köyleri de temlik ettirmiştir. Bunun yanı sıra Üsküdar yakınlarında, eskiden “Papaz Bahçesi” denilen bir semti de ona ihsan etmiş ve Boğaziçi’nde bulunan bu semt, daha sonraları Vâni’nin ismiyle anılan Vaniköy ismini almıştır. Vâni Mehmet Efendi burada, kendisine ait haneler, bir camii ve onun yakınında da bir medrese yaptırmıştır. Yüksek ikbalinin kendisine sağladığı imkanlarla hayır ve bayındırlık eserleri yaptırmaktan geri durmayan Vâni Mehmet Efendi, Bursa Kestel’de Vâni Mehmet Camii şerifi, 1 hamam, 1 büyük han, 6 dükkan ve bahçeler olarak büyük aşevi 7 hücreli ilim zaviyesi yaptırmıştır. Celal Kırca “Vâni Mehmet Efendi’nin Bilimsel Yönü” başlıklı makalesinde Vâni Mehmed Efendi çağının klasik bilim anlayışının etkisinde kalmış olsa da kendisine özgü görüşleri olduğundan, bunu açıklıkla söyleyen ve yazan bir bilim adamı olduğundan ve bu yönüyle onun çağı içinde yenilikçi bir anlayışın temsilcisi olduğundan söz eder.  Türk milliyetçiliğinin ilk müjdecilerinden olan Vâni Mehmet Efendi aynı zamanda Kadızadelerdendir bu sebeple de dinimize sonradan sokulan hurafeler ve bozuk mezheplerle karşı da ciddi mücadeleler vermiştir. 1683 yılında II. Viyana Kuşatması’na ordu vâizi olarak katılan Vâni Mehmet Efendi, Viyana’yı kuşatan askerlerin siperlerini dolaşıp etkili sözlerle onları şevke getirmeye çalışmış ve bunda da başarılı olmuştur. Ancak Viyana Kuşatması’nın bozgunla sona ermesi Vâni Mehmet Efendiyi de etkilemiştir. Zira Padişah IV. Mehmed, ortaya çıkan kargaşalıkları ve meydana gelen galeyanı hafifletmek için çok sevdiği hocasına kıymış ve onu görevinden uzaklaştırarak Bursa Kestel'e sürgüne göndermiştir. Bu sürgün olayı Vâni Mehmed Efendi'yi çok üzmüştür. Vâni Mehmet Efendi ömrünün son yıllarını Bursa Kestel’de geçirmiş, 10 Ekim 1685 tarihinde de vefat etmiştir. Vefatından sonra defni kendi yaptırdığı caminin girişine yapılmıştır. Pek çok talebe yetiştiren Vâni Mehmet Efendi pek çok eserde kaleme almıştır. Vâni Mehmet Efendi, Medine kadılığı görevinde iken "Sıhhai Cevheri" isimli lügat-ı Türkçe'ye çevirmiştir. IV. Mehmed döneminin dinî ve siyasî alanda en etkili kişilerinden biri olan Vâni Mehmed Efendi, XVII. yüzyılın dinî hayatında önemli bir yer tutan mutasavvıf-fakih çekişmesinde de fakihlerin yanında yer almıştır. Yine Sabetayistlerin kurucusu Sabetay Sevi’nin riyakârlıklarını tespit etmiş kalp gözü açık bir kişidir. Önder Güzelarslan