İSLAM BİLİM ADAMLARI AL-FARGHĀNĪ (AHMED FERGANİ);  

İSLAM BİLİM ADAMLARI AL-FARGHĀNĪ (AHMED FERGANİ);     Ebu el-Abbas Ahmed bin Muhammed bin Kesir el-Fergani  Fergani'nin 9.yüzyıl başlarında dünyaya geldiği, 861 yılında hayatta olduğu ve bundan kısa bir süre sonra vefat ettiği kabul edilmektedir.   Batı'da Alfraganus olarak da bilinen 9. yüzyılda yetişmiş en ünlü Türk Müslüman astronomlardan biridir. Ay’daki  "Alfraganus" kraterinin ismi O'na ithafen verilmiştir.    İlim tahsilini zamanın kültür merkezi olan Fergana’da yapmıştır. Sonra, Bağdat’a gitmiş, kısa sürede kendisini bilim çevrelerine tanıtan Fergani, astronomi ve matematik alanında kendisini kabul ettirmiştir.  Abbasi halifeleri Memun, Mutasım Abbasi halifesi Memun, Mutasım devirlerinde önemli ilmi araştırmalar yapmış ve birçok eser yazmıştır. Halife Mütevekkil, konusunda söz sahibi olan Fergani'yi 861 yılında Nil  kıyısındaki ölçümleri yapabilmek için, Ravda adasında bulunan nil nehrin berraklığını ve su seviyesini ölçen nilometrenin inşasını yönetmesi ve yapılan ölçüm işlerine nezaret etmesi için Mısır'a göndermiştir.   Fergani, Gök cisimlerinin, akli, kati, hissedebilme ve algılayabilmeye imkan veren, inceleme konusu eksantrik daireler şeklinde hareketlere sahip olduklarını ispatlamıştır.  Kainatın ve gezegenlerin hacim ve büyüklükleri ile birbirine uzaklıklarını incelemiş, yaptığı hesaplamalar, Kopernik’’e kadar Batı astronomisinde değişmez ölçüler olarak kabul edilerek asırlarca kullanılmıştır. Fergani, Güneş'in yarıçapının uzunluğunun 3250 Arap mili (yaklaşık 1,8 ila 2,0 km arasında) olduğunu söylemiştir. Fergani, 40 yılı aşkın bir sürede araştırmalarında ilim tarihinde Güneş'in de kendine göre hareketli olduğunu ortaya koymuş, Güneş tutulmasının önceden tespit edilmesinin usul ve esaslarını bulmuş, Güneş'in de bir yörüngesinin bulunduğunu, kendi etrafında batıdan doğuya doğru döndüğünü ilk defa keşfetmiş ve enlem (paralel)ler arasındaki mesafeyi hesaplamıştır. Hatta bu çalışmalarına dayanarak, 842 yılında bir Güneş tutulması olacağını önceden tespit etmiş ve o gün bu konuda rasatlarda bulunup incelemeler yapmıştır. Dünya'nın yuvarlak olduğu konusunda yeni deliller ortaya koyan Fergani, 856 yılında Kahire’ye gitmiş ve “Usturlab Yapımı Üzerine”  adlı bir eser yayınlamıştır.   Fergani, fizik, mekanik, matematik ve coğrafya alanlarında da çalışmalarda bulunmuştur. Çizimini kendi hazırladığı ve yapımına nezaret ettiği Nil Nehri sularının hızını ve seviyesini ölçen Mikyas ül-Cedid adında bir alet yaparak, El Cezire (Mezopotamya)'de yaptığı araştırmalar, yazdığı eserler ve bulduğu ölçüm aletleriyle zamanın önde gelen alimleri arasında yer almıştır.  Fergani’nin tesiri, Türkistan alimleri ve Avrupalı bilginler üzerinde de görülmektedir. Latince'ye tercüme edilen eserleri, asırlarca Avrupa üniversitelerinde okutulmuştur. Hazırladığı zicler (Gök ve uzayla ilgili gözlem ve tespitlerin yer aldığı cetveller), Fransız matematikçisi D. Alembert ve Laplance’nın  en çok faydalandığı eserler arasında yer almıştır.       Prof. Dr. Cahit Kurbanoğlu 17.06.2021