ÖZGÜR İRADE

ÖZGÜR İRADE Zihinsel ve içsel olarak harekete geçebiliyor, aksiyon alabiliyor muyuz, böyle bir gücümüz var mı? Benjamin Libet 1980’lerde yaptığı bir deneyde özgür irademizin olmadığını kanıtlamaya çalışmış. Denekleri, kas hareketlerini elektriksel olarak ölçebilen EMG cihazına bağlamış ve parmaklarını oynatmalarını istemiş. Deneklerin başında bağlı olan cihaz deneklerin parmaklarını oynatmaya karar verme anlarını ve parmaklarını oynatma anlarını hassas bir şekilde ölçmüş. Bu deneyin ilginç olan sonucu; denekler parmağını kaldıracağına kendileri karar vermeden 350 milisaniye önce beyinlerinde elektriksel aktivite tespit edilmiş bile. Deneyler defalarca tekrarlanmış ve sonuçlar hep aynı kalmış. Bizim adımıza bizden önce karar veren başka bir güç mü var diye düşündüren, özgür iradenin tahtını sallayan bu deney, bilim insanlarını ve düşünürleri bir hayli şaşırtmıştır. Yine de kanıtlayabildi mi özgür irade olmadığını derseniz, bence kanıtlayamadı. Kendisi bile aslında özgür iradeden yanaydı. Seçim şansımız ve özgür irademiz olmasa nasıl bir varlık olurduk ? Robottan bir farkımız kalmaz, her şeyin önceden belirlendiği bir hayatta rollerini oynamaya gelen figüranlar gibi olurduk. Kuklalardan bir farkımız kalmazdı. Evrende her şeyin önceden belirlenmiş ve değişmesinin mümkün olmadığına inanan deterministler ve stoacılar haklı çıkarlardı. Bu durumda düşüncelerimiz, eylemlerimiz ve aldığımız kararlardan sorumlu olmazdık. Hukuk kuralları baştan yazılırdı, hatta gerek kalmazdı, ne de olsa hiçbir şeyden sorumlu değiliz. Böyle bir yaşam zul olmaz mıydı? O kadar iç içe ki konular; özgür iradeye nereden bakarsan değişiyor her şey. Zaman kavramı düşünüldüğünde ve her şeyin aynı anda olup bittiğini ileri süren bazı teoriler baz alındığında belki de gerçekten yok özgür irade. Bir var bir yok derken hepimizin aklı karışmış olabilir haliyle. En iyisi kuantum teorilerinden giderek var olduğunu düşünelim ki; hepimiz bunu istiyoruz aslında. Everette yorumuna göre, her olasılık ve her yapılan seçim eşit derecede gerçek ve farklı paralel evrenlerdeki deneyimlerimizdir. Kur’anda cüz’i irade diye geçer. Kelime anlamı kısmi demektir, yani Allah’ın kader çerçevesi içinde izin verdiği kadar, insan kendi yaptıkları ile kendi kaderini belirler. Külli irade ise Allah’ın iradesidir ve gayet tabii ki her şeyin üstündedir. Zaten Kur’anda onca ayet vardır bu konuda. ‘Biz sizin kaderinizi sizin omuzlarınıza yükledik’ mesajı veren. Beni çok etkileyen filmlerden biri olan ‘Minority Report’ (Azınlık Raporu) da ‘özgür irade vardır’ mesajı veren bir filmdir. Filmde kahinler suç işleyecek insanları önceden görüyor ve bildiriyor, polisler de bu kişileri henüz suç işlemeden gidip yakalıyorlardı. Oysa ki suç henüz işlenmemiş, son ana kadar seçim değişebilir, kader değişebilir. Dönelim en baştaki deneye: Acaba o önceden başlayan elektriksel aktiviteler aslında niyetin gücü müdür? Çünkü evrende her şey niyetle başlar, evren niyetle işler, niyetle çalışır… Sevgiyle kalın Dr. Halise Heves Özyılmaz